Tarukshan Selvam, Livia van Beelen, Tim Ribberink en Fleur Bloemen. Af en toe worden we opgeschrikt door grote persoonlijke drama’s waarbij gepeste jongeren zich van het leven beroven. Maar kun je een duidelijke relatie trekken tussen het pesten en de zelfdoding? En hoe ga je als school of omgeving het beste om met een cocktail aan gevoelens van verdriet, onmacht en schuld?  

Een interview met psychiater Jan Mokkenstorm van 113online zelfmoordpreventie.

‘’Het is maar al te begrijpelijk dat de ouders na een zelfmoord de pesters als daders aanwijzen. Het is zo’n ongelooflijke klap om je kind te verliezen. Na suïcide is de algemene gedachte bij achterblijvers: ‘Lag het aan mij? Heb ik iets laten liggen?’ Dan hoop je heel erg dat het niets te maken heeft met jou. Dat het buiten jou ligt.’’

Klopt die gedachte dat pesten het kind de dood in heeft gejaagd?

‘’Mensen die een ernstige suïcidepoging hebben gedaan, zijn in een onderzoek ondervraagd naar de reden. Dat is altijd een complex aan dingen. Het is nooit één ding. Het is nooit: ‘Ik ga zelfmoord plegen want ik word gepest. Het gaat altijd over: ‘ik voelde me klem zitten, ik had ondraaglijke gevoelens. Die gevoelens kwamen door problemen waar ik geen overzicht over had, die ik niet dacht te kunnen oplossen. Ook niet met hulp. Toen kwam de gedachte op: ‘Wat als ik eens dood zou zijn?’ ’’

In de afscheidsbrief staat soms letterlijk: ‘ik ben mijn hele leven gepest. Ik kan er niet meer tegen’.

,,Ja, dat is heel apart. Wij noemen dat met een chique woord: overgeneraliserend autobiografisch geheugen. Mensen hebben een selectief geheugen. Ze herinneren zich hoe ze werden gepest. Dat ze nooit wat waard waren en dat alles mislukte. Ze herinneren niet de dingen die eigenlijk goed waren. Het zijn typische denkwijzen die kunnen horen bij een depressie. Tijdens een depressie ga je dingen afvragen die je je nooit afgevraagd hebt, zoals: ‘Is het leven wel de moeite waard? Ben ik wel de moeite waard?’ ’’

Moet je de zaken uit zo’n afscheidsbrief dan wel serieus nemen?

,,Nee, want dat zijn gedachtes van iemand die opgejaagd werd door innerlijke pijn. Die gedachtes passen heel vaak ook bij psychiatrische aandoeningen als een angststoornis of een depressie. We denken ook steeds, omdat suïcide plegen zo’n grote daad is, dat mensen daar wel heel goed over nagedacht hebben. Dat het dus ook een echte keuze is. Mijn stelling is: Het is bijna nooit een echte keuze. Bijna nooit.’’

In de 20 jaar dat ik me heel erg verdiept heb in dit onderwerp ben ik het bijna nooit tegengekomen dat iemand zei: Weet je Jan, ik heb het heel goed doordacht, dit hoort helemaal bij mij, mijn manier van leven is eigenlijk nu om zelfmoord te plegen. Dat hoort bij mij, dat vind ik echt.’’

De afscheidsbrief, die moeten we toch respecteren?

‘’Vaak geldt dan: over de doden niets dan goeds. Dus alles wat ze schreven is waar. Dat is natuurlijk maar helemaal de vraag. Na zo’n dramatisch feit wil je een verklaring. Het zou naar zijn om op zo’n moment te denken: ‘Maar hij of zij had het echt bij het verkeerde eind. Daar klopt echt helemaal niets van. Het is gewoon een paniekerige daad geweest’ ‘’

Maar dat is het misschien wel?

‘’Dat is wat wij hier bij 113 heel veel zien. We krijgen 50 oproepen per etmaal van mensen die er van overtuigd zijn dat het leven zo niet meer kan. Dat suïcide een erg voor de hand liggende oplossing is. Als we dan een uur met ze praten, dan denken ze er alweer anders over. Dan hebben we ze gekalmeerd, het nuchtere denken krijgt wat meer voorrang en het emotionele denken wordt wat meer gerelativeerd. Mensen nemen hun eigen gedachten wat minder serieus en zien alternatieven.’’

Wat doe je als school na zo’n suïcide en pestproblemen?

‘’Ik ben geen schoolleider dus ik wil niet beweren dat ik dat weet, maar ik wil wel oproepen tot nuchterheid. En tot begrip voor ouders die zeggen: ‘Het lag aan de school, die deed te weinig tegen het pesten.’. Ik weet niet of het verstandig is om dan direct tegen die ouders terug te gaan zeggen: ‘Nee hoor, we hebben alle protocollen gevolgd en we hebben alles goed gedaan.’.

Ik denk dat ik heel erg zou pleiten voor rustig met elkaar proberen te verwerken wat er is gebeurd. Ik zou ook wel proberen om degene die worden aangemerkt als zondebok in bescherming te nemen. Dat zijn ook kinderen die niet altijd weten wat hun gedrag voor gevolgen kan hebben. Je moet niet vergeten dat pesters vaak ook zelf gepest zijn. Die zijn zelf ook kwetsbaar geweest.

Ik zou de relatie tussen pesten en suïcide vrij snel van tafel proberen te krijgen en uitstralen: Jongens, dit is iets verschrikkelijks. Maar simpele redeneringen passen nu niet. Laten we ons inhouden, laten we wijs zijn.’’

‘’We kunnen de suïcidepleger ook niet als dader zien. Het is een noodlottige orkaan van emoties die zich in dat hart afspeelt en die iemand tot die rare daad drijft. Het is een eeuwige oplossing voor problemen die tijdelijk zijn, die kunnen overgaan. Deze mensen leven met toenemende blikvernauwing. Met een toenemende kokervisie op zichzelf en de omgeving. Ze kunnen ook bijna niet meer begrijpen dat wat ze gaan doen zoveel effect heeft op de omgeving. Dat het voor eeuwig is. Die zelfmoordgedachte kan je in de greep houden. Het is een soort bubbel waar je in je eentje niet uitkomt. Daarom is het zo belangrijk erover te gaan praten.’’

Lijkt me niet makkelijk als docent om aan een gepest kind te vragen of hij of zij weleens aan zelfmoord denkt.

‘’Dat doe je niet in een klas met 30 anderen erbij. Dat kan wel in een gesprekje van: blijf even zitten, ik merk iets aan je. Het is ook niet je eerste vraag. Wij geven hier trainingen over aan allerlei vakmensen (deurwaarders, kappers, politiemensen). Je kan in één dagdeel leren om het onderwerp bespreekbaar te maken en daarmee zelfmoorden te voorkomen.’’

‘’Ik vind dat je hier heel nuchter over moet praten. Wij hebben hier bij 113 een warm hart maar een koel nuchter hoofd. Dus wij huilen niet mee maar vragen door. Hoe zit het nu echt en we houden de verantwoordelijkheid ook bij de persoon in kwestie. Je hebt wel degelijk de verantwoordelijkheid hulp te zoeken en er niet alleen mee te blijven rondlopen. Ik vind dat mensen die suïcidaal zijn of wanhopig de morele plicht hebben om niet alleen aan zichzelf te denken maar ook aan anderen.’’

‘’Het hele punt van mens zijn is dat je leert dat er grenzen zijn. Je wordt beter doordat je moeilijkheden moet overwinnen. Niet door die moeilijkheden maar te ontvluchten en te zeggen nou dan hoeft mijn leven niet meer.’’

‘’Als je dat doet, ben je geen ster maar iemand die het niet heeft aangedurfd te leven. Ik zou het niet erg vinden als scholen dat wat meer op die manier bespreken.’’