Levensgevaarlijke celdeuren

Het moet een gruwelijk gezicht geweest zijn. Op 20 september 2015 dringt gedetineerde Johan R. in de gevangenis van Zoetermeer de cel van een medegevangene binnen. Hij bindt hem vast aan een rolstoel en begint met een smeermes op hem in te steken. Gevangenbewaarders kunnen er niet bij – Johan R. heeft de cel immers van binnenuit geblokkeerd. Het slachtoffer overlijdt. Langzaam, met doodsangst. Bewaarders moeten vanachter een raam toezien hoe de moord zich voor hun ogen voltrekt.

De bloedige moord binnen de muren van PI Zoetermeer veroorzaakt een schokgolf door het Nederlandse gevangeniswezen. Niet alleen huiveren cipiers om de bruutheid van het incident - een deel van de Zoetermeerse bewakers die het tafereel aanschouwden, zit nog steeds overspannen thuis - ook vrezen bewaarders voor hun eigen veiligheid. En dat blijkt niet onterecht. Uit onderzoek van EenVandaag blijkt dat in bijna alle Nederlandse gevangenissen celdeuren kinderlijk eenvoudig van binnenuit te blokkeren zijn. Met een stukje karton, of een telefoonkaart bijvoorbeeld. Bij brand of een gijzeling van een medegevangene of personeelslid kan dat tot levensgevaarlijke situaties leiden.

Na een recente uitzending van EenVandaag over de Zoetermeerse gevangenismoord, zoeken verschillende gevangenbewaarders verspreid over het land contact met ons. Ze maken zich zorgen, ernstige zorgen. De bewaarders vertrouwen ons toe dat de gevaarlijke situatie met de celdeuren al jarenlang voortsleept, maar dat Justitie weigert in te grijpen. Cipiers vrezen dat het een kwestie van tijd is voor een volgend slachtoffer valt. Een gevangene, een collega, of angstaanjagender nog: zij zelf.

Het vormt voor ons aanleiding om in het dossier van de celsloten te duiken. Wat boven komt drijven is ontluisterend. Zo blijkt bij een gevangenis in het noorden van het land het ontruimingsprotocol bij brand al te zijn aangepast wanneer een gevangene zijn celdeur van binnenuit heeft geblokkeerd. Een bewaarder schrijft ons daarover:

“In dat geval wordt ervoor gekozen om deze gedetineerde achter de deur te laten en de ontruimingsprocedure voort te zetten om te voorkomen dat je te veel tijd verliest om het compartiment binnen de afgesproken tijd te ontruimen.”

De drang van bewaarders om de alarmerende situatie rond de celdeuren naar buiten te brengen, lijkt een grote. Toch lopen wij, hoe dieper we ons in de zaak ingraven, tegen steeds hogere muren op. Bewaarders willen hun frustraties kwijt, maar blijken als de dood voor repressailles vanuit Justitie. Bellen durven ze vaak niet, uit angst dat de gesprekken opgenomen of afgeluisterd worden. Veel gesprekken vinden om die reden, zeer terughoudend, plaats over de mail. Een afspraak die we hebben met een klokkenluider, blaast hij op het allerlaatste moment toch af. Een ander die afziet van een face-to-face gesprek, geeft ons daarvoor de volgende reden op:

We krijgen een instructie in handen die onlangs binnen een gevangenis in het zuiden van het land aan bewaarders is rondgestuurd. De instructie is gedateerd van na de moord in PI Zoetermeer, en schrijft bewaarders voor hoe zij met gereedschappen als een slijptol een cel kunnen openen die van binnenuit door een gevangene is gesloten.

Het Ministerie blijkt op de hoogte van de instructie. Sterker nog, op Kamervragen over het circuleren ervan antwoordt staatssecretaris van Veiligheid en Justitie Dijkhoff in januari nog dat hij de instructie landelijk opnieuw onder de aandacht gaat brengen. Op de vraag of de gevaarlijke celsloten in gevangenissen niet gewoon vervangen kunnen worden, antwoordt Dijkhoff het volgende:

Verbijsterend, vinden bewaarders. Los van het feit dat de meesten van hen nog nooit een slijptol of haakse slijper in handen hebben gehad, houden ze hun hart vast voor wat er kan gebeuren binnen de minuten dat een slot moet worden opengesneden. In die kostbare tijd kan werkelijk van alles gebeuren, zo veel heeft het voorval in Zoetermeer inmiddels pijnlijk duidelijk gemaakt.

Een cipier van een gevangenis waar ze al eens te kampen hadden met een geblokkeerd slot, schrijft ons daarover:

“De Technische Dienst heeft deze moeten openen. Dat duurde zeker 15 tot 20 minuten. Hierbij zijn de aanrijtijden niet meegenomen, als je die meeneemt dan zit je op 45 tot 60 minuten.”

Gevangenispersoneel vreest dat het laten door-etteren van de gevaarlijke situatie met de celdeuren een ordinaire geldkwestie betreft. Het vervangen van alle sloten in Nederlandse gevangenissen zou een gigantische kostenpost vormen boven op de  jarenlange bezuinigingen. “Onbegrijpelijk,” zegt een bewaarder daarover. “Wat is het percentage dodelijke slachtoffers dat de politieke ambtsdragers voor zichzelf moreel kunnen verantwoorden wanneer zij maar doorgaan met verdere bezuinigingen op het gevangeniswezen?”

Dienst Justitiële Inrichtingen laat in een reactie weten:

“Dat een gedetineerde zijn celdeurslot moedwillig blokkeert en zich daarmee insluit kan nooit 100% worden voorkomen. Het beeld dat het een half uur zou kosten om een geblokkeerde celdeur van buiten te openen, herkennen wij niet. Vervanging van sloten is daarom niet de oplossing. Het is dan ook zeker geen geldkwestie.”